Onrust

Hoe meer je verneemt over Europa, hoe meer reden je hebt tot ongerustheid. Europese landen zakken steeds dieper weg in een recessie. De strenge besparingsmaatregelen van Merkozy verergeren de toestand. Het is onmogelijk – aldus economen als Stiglitz, Krugman – dat de zulke besparingen effectief tot de schuldaflossing van een land leidt. Integendeel, zo’n land moet steeds meer besparen, dan terug lenen, vervolgens meer besparen… tot failliet dreigt. Ik ben geen econome. Als filosofe interesseer ik me meer voor de politieke zijde van het verhaal. Stilaan hebben politici macht overgedragen aan het Europese niveau, bijvoorbeeld wat hun begroting betreft. Europese burgers, in noord en zuid, hebben steeds minder te zeggen over hun toekomst. Wat te doen?

Méér vernemen van een moeilijke toestand op afstand zet op zich zelden aan tot verandering of verzet. Probeer het even zelf. Ik schets kort de duizelingwekkende Griekse toestand.. Hoe voel je je erna? Klaar voor de strijd? Of juist niet?

Situatie in Griekenland

De ‘traditionele’ Griekse partijen, Pasok en Nea Demokratia voeren een cliëntelistisch beleid: politici ‘kopen’ stemmen door kiezers te bedienen, met een baantje, een huurhuisje etc. Tegelijkertijd int de Griekse staat heel slecht belastingen, vooral van rijke Grieken. De overheid sponsort consumptie dus met geleend geld. Leningen leiden tot overheidsschuld, die te hoog uitvalt om deel uit te maken van de eurozone. Geen nood:
Griekenland roept de hulp in van investeringsbank Goldman Sachs. Die bank helpt de Griekse overheid om de schuldenberg kleiner te doen lijken dan ze is. Met medeweten én goedkeuring van Europa: Eurostat keurde alles goed, omdat lobbygroepen de regelgeving beïnvloeden en omdat ambtenaren die complexe financiële producten vaak niet begrijpen.

Hoe betrouwbaar is dan die Europese ‘overheid’ die nu de plak zwaait? Maar hiermee stopt het niet. Goldman Sachs heeft slimme bankiers, buitengewoon veel informatie en geen enkele scrupule. Ze speculeren zelf tegen de mogelijkheid dat schuldenaars niet meer kunnen terugbetalen. Als een land niet meer kan betalen, is dat een ramp voor de bevolking. Maar de investeringsbanken maken ook daarop winst.

Ondertussen beweert de Europese Commissie dat controle en interventie (de zogenaamde sixpack-maatregelen, goedgekeurd door liberalen, christendemocraten en deels de sociaaldemocraten) een einde zullen maken aan lokaal geknoei. Europa als reddingsmiddel tegen verkwisters. Hoopvol steunen Noord-Europeanen Merkels hardheid tegenover Zuid-Europa. Ook in Vlaanderen leeft, bijvoorbeeld bij de NV-A, die Europese
hoop, uit politieke onmacht tegenover het zuiden van het land.

Wie echter naar Griekenland kijkt, ziet dat dit ‘redmiddel’ wordt gebruikt om één ideologie op te leggen: dat alleen regels van de vrije markt mogen gelden, ook politiek. Elk politiek debat wordt uitgesloten. Zo’n ingrepen leiden niet tot een betere democratie, of meer economische groei, maar bevoordelen vooral wie al lang het meest uit het spel haalt: een kleine financiële elite. Dat ene procent tegenover de 99.Een permanente
overdracht van wie weinig heeft (werklozen, gepensioneerden…), aan wie al het meeste heeft (rijke reders, bijvoorbeeld, blijven buiten schot). Het omgekeerde van sociale herverdeling, dus.

Kortom, Grieken zijn democratische zeggenschap kwijt, moeten hevig besparen (en verarmen dus) en komen desondanks terecht in een recessie.

En de lokale democratie? Onlangs werd de democratisch verkozen eerste minister Papandreou zonder verkiezingen vervangen door Papademos, een ex-werknemer van… jawel, investeringsbank Goldman Sachs.

Politici blijven oorverdovend stil bij deze evolutie. Ook de Italiaanse eerste minister Berlusconi werd vervangen door Monti, eveneens een ex-medewerker van Goldman Sachs. Zonder verkiezingen. Een politiek dieptepunt: niet alleen bepalen lobbygroepen het beleid, ze bepalen zelfs wie de macht uitoefent. Het passeert. Geen enkele democratisch verkozene kraait ernaar.

En? Misselijk? Boos? Verontwaardigd? Bang? Mijn vraag luidt dan: hoe ga je daar mee om? Want de krachten die hier aan het werk zijn, lijken zo sterk. Wie kan die tegenhouden?

In termen van overmacht heeft de Europese crisis hetzelfde effect als slecht nieuws over klimaatopwarming en piekoliecrisis (einde van goedkope olie): angst en onzekerheid. Een angst die vooral aanzet tot machteloosheid of tot ontkenning van de toestand: ‘zo erg zal het wel niet zijn’. Of tot individualisme: ‘Ik trek mijn plan wel’. Terwijl samen actie voeren juist erg belangrijk is. Op ecologisch vlak is er de transitiebeweging. Al stel ik een
ander, zuiver politiek probleem, toch zijn de transitiehandboeken inspirerend. Ze bieden praktische tips om constructief te reageren op angst en onzekerheid. Gedachten als ‘het is te laat’, ‘ik beschik niet over de juiste kwalificaties’, ‘in mijn omgeving geeft niemand er om’, ‘we hebben geen budget’ en zelfs ‘ik heb niet voldoende energie’ zijn geen eindpunt, maar een erkend moment bij drastische veranderingen. Het gaat er om je te
richten op wat je wél kan doen.

Politiek helpt het aanschrijven van nationale en Europese politici. Protesteren. Informatie delen. Helaas bepaalt de niet-verkozen Europese Commissie het denkkader. Echte alternatieven lijken verdwenen. Tijd voor nieuwe pistes?

Herovering van het politieke?
Hoe komen we terug tot opties die de belangen van de Europese bevolking dienen? Beterschap hangt af van de herovering van het politieke. Deels kan dat natuurlijk via de traditionele weg: verkiezingen en protest. Maar het overwicht van de economie vraagt om een nieuwe oriëntatie, die verder gaat dan wat politieke leiders momenteel voorstellen. Economisch hebben we wel degelijk een grote macht, via ettelijke miljoenen euro aan consumptieve bestedingen. En we hebben invloed als spaarders: wat we met ons geld doen, maakt uit. Gericht investeren in een meer lokale, duurzame economie, gebaseerd op ecologische bedrijven, brengt het spaargeld opnieuw in de maatschappij. Tim Jackson schreef hierover ‘Prosperity without growth’. Investeren kan ook indirect. Bijvoorbeeld de zoekmachine ‘Ecosia’ gebruiken in plaats van ‘Google’: een deel van de
winst gaat naar ecologische projecten.

Daarbij is de productie van nieuwe ideeën belangrijk, door samen te overleggen. Wachten op een genie is als wachten op Godot. Mensen weten trouwens vaak niet waartoe ze in staat zijn. Als innovatieve strategie voor bedrijven prijst Harvard Business School ‘collective genius’: mensen worden buitengewoon creatief als ze samen, met inzicht over een probleem nadenken. Als bedrijven zo beter renderen, waarom de civiele
maatschappij niet? Iets ondernemen is essentieel. Want naast materiële schade, dreigt verlamming door een gebrek aan perspectief. Precies de machteloosheid, lusteloosheid, woede of verontwaardiging die je overvalt naarmate je beter beseft in welke positie je je, als lid van de 99%, bevindt.

Tinneke Beeckman
Tinneke Beeckman is gastdocente filosofie aan de Vrije Universiteit Brussel en als postdoctoraal onderzoekster
verbonden aan het Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek Vlaanderen. Ze publiceerde onder meer over
Nietzsche, Heidegger en Spinoza. Tot haar laatste publicaties hoort het boek Spinoza. Filosoof van de Blijheid
waarvan zij coauteur en redacteur was. Als onafhankelijk filosofe mengt ze zich af en toe in het publieke debat.