Isobel Tomlinson

Volgens het FAO Statistical Yearbook 2013 leven bij de 3 miljard mensen op 7 miljard in een rurale zone waarvan 2,5 miljard rechtstreeks betrokken zijn bij de landbouw. De bebouwbare gronden omvatten 12% van de gronden, hetzij 1,5 miljard hectaren of ongeveer 2.100 vierkante meter per persoon. Kan bio, met het uitzicht op de verwachte stijging van de wereldbevolking, de wereld voeden?

De weldaden van de biologische landbouw voor de biodiversiteit en het dierenwelzijn zijn vandaag onbetwist. In deze tijden van stijging van de voedingsprijzen en van de wereldbevolking, geschat op 9 miljard in 2050, worden wij vaak geïnterpelleerd over de vraag of de biologische landbouw een zekerheid op voeding voor iedereen kan waarborgen. Om op deze vraag te antwoorden, is het goed enkele foute ideeën met betrekking tot de oorzaken van de honger in de wereld te verhelderen om vervolgens te tonen hoe de biologische landbouw een voeding voor iedereen kan verschaffen.

De wereld voeden is een veelomvattend onderwerp. Het stelt de vraag niet alleen naar de wijze waarop de voeding geproduceerd wordt, maar ook naar hetgeen geproduceerd wordt, waar, door wie, de toegang tot de aarde, de technieken en de gebruikte deskundigheid, de wijze waarop de voeding gecommercialiseerd wordt en wie haar kan kopen.[1] Wij zullen hier niet op al deze kwesties een antwoord geven, maar we zullen trachten aan te tonen dat ‘de wereld voeden’ met bio niet enkel kan gebeuren door de aarde te bewerken met andere methoden, door eenvoudig van een conventioneel systeem naar een systeem bio over te gaan.[2] Grote veranderingen in de manier waarop wij produceren en consumeren dienen eveneens teweeggebracht worden. Want, in het vooruitzicht van de grondstoffenschaarste en de klimaatcrisis, zal een zuiver technische verandering niet volstaan.

Als mensen honger lijden, volstaat het dan niet om meer te produceren?

Nog nooit is er zoveel voedsel ter beschikking geweest en nochtans lijdt een miljard personen honger en een ander miljard is ondervoed[3].Anderzijds, vertoont een miljard personen overgewicht, 300 miljoen lijdt aan obesitas, hetgeen ernstige problemen geeft van diabetes en cardiovasculaire ziekten[4].

Immense ongelijkheden op wereldvlak bestaan in de voedseldistributie. De mensen die honger lijden, hebben niet de middelen om voeding te kopen, evenmin de mogelijkheid om zelf voeding te produceren. Natuurlijke catastrofes, oorlogen, inefficiënte landbouwpraktijken en de overexploitatie van het milieu kunnen er ook toe bijdragen[5]. De recente kostprijsverhoging van de voeding heeft de mensen van het Zuiden uitgehongerd; de kleine Afrikaanse landen, afhankelijk van import, werden hard getroffen[6]. Het merendeel van de mensen dat honger lijdt, leeft in arme landelijke streken, bezit zelf geen grond en werkt voor anderen om geld te verdienen. Diegenen die in de stad wonen, lopen eveneens gevaar[7], vandaar het belang van een stadslandbouw[8].

Natuurlijk, in de arme landen die niet genoeg voedsel produceren, dient de productie verhoogd te worden, doch de landbouw zou ook moeten dienen om de inkomsten van de kleine boeren te consolideren, de plaatselijke markten te ontwikkelen en het milieu te beschermen[9].

Hoe kan de biolandbouw de honger verminderen?

De investeringen in de landbouw door de regeringen van het Zuiden zijn sinds dertig jaar ineengestort en de fakkel werd overgenomen door de mondiale landbouwondernemingen[10]. De landbouw op kleine schaal zou daarentegen ondersteund en gericht moeten worden op agro-ecologische methoden, eerder dan op intensieve methoden die schade toebrengen aan het milieu en dure meststoffen en petroleumderivaten vereisen.

Olivier De Schutter, VN-rapporteur inzake voeding, heeft recent dit landbouwmodel aangemoedigd[11]-[12]. In het merendeel van de Afrikaanse landen wordt dit landbouwtype door de regeringen niet ondersteund en wordt het zelfs bestreden door beleidsvormen die de toevoer van chemische meststoffen bevorderen[13]. De agro-ecologie wil de landbouw verbeteren door de imitatie van natuurlijke processen waardoor gunstige biologische interacties tussen de verschillende bestanddelen van een agro-ecosysteem geschapen worden[14]. Zij steunt op het gebruik van compost, de integratie van vee en culturen, de diversificatie van soorten en houdt rekening met de productiviteit op het niveau van hetgeen globaal geproduceerd wordt op een boerderij, eerder dan met een monocultuur[15].

De International Assessment of Agriculture Knowledge, Science and Technology for Development (IAASTD) is een VN-organisme dat 400 wetenschappers van 60 landen verenigt. Het beveelt aan om de onderzoeken inzake agro-ecologie te ondersteunen teneinde de ecologische problemen op te lossen door de productiviteit[16] te verhogen, beroep te doen op innovatie en aan de lokale vaardigheid[17] impulsen te geven.

Er zijn heel wat voorbeelden van innovatie inzake agro-ecologie. In Kameroen werden landbouwers opgeleid voor de aanplant van bomen en de aanleg van boomkwekerijen hetgeen geleid heeft tot een massale aanplant van bomen die in staat zijn om stikstof te binden en aldus een verzwakte bodem te herstellen. De opbrengsten van graan, maïs, erwten en aardappelen zijn verdubbeld. Dit initiatief heeft de teelt van inheemse fruitbomen en notelaars aangemoedigd[18].

In Oost-Afrika werden voederheesters geïntroduceerd die minder duur zijn dan veevoeder, hetgeen ook gemaakt heeft dat de erosie werd beperkt en de vruchtbaarheid van de bodem verbeterd. Men schat dat 25.000 kleine boeren voederheesters geplant hebben hetgeen 3,8 miljoen dollar aan opbrengsten in Oost-Afrika gegenereerd heeft[19].

Een uitgebreide studie analyseert in het algemeen 286 projecten op 37 miljoen hectaren in 57 landen en maakt melding van een vermeerdering van 79% aan rendementen met de hulp van agro-ecologische methoden[20].

Een VN-rapport heeft aangetoond dat in Afrika de biomethoden of wat ermede vergeleken kan worden ideaal zijn voor de armen omdat deze methoden weinig meststoffen vereisen en gebruik maken van lokale grondstoffen. 114 geanalyseerde projecten in Afrika tonen aan dat de bio een duurzame voedselvoorziening verschaft. De toegang tot voeding en het op lokale markten verkochte overschot hebben een surplus aan inkomsten opgebracht. Deze voeding die voor meer mensen ter beschikking is, heeft het voor een groter aantal personen mogelijk gemaakt zich met de biolandbouw bezig te houden[21].

Vaak heeft men gezegd dat de mondiale voedselproductie met 70 tot 100% verhoogd zou moeten worden om iedereen te voeden. Deze berekeningen zijn gebaseerd op de veronderstelling dat het Zuiden hetzelfde model van vleesvoeding van het Noorden zou aannemen, met een forse consumptie van melkproducten, suiker en plantaardige oliën. Men veronderstelt dat het Noorden zijn consumptie van deze voedingswaren niet zal verminderen en ze zelfs met 14% zal verhogen[22], ondanks de stijgende erkenning van de nadelige invloed van deze diëten op de gezondheid.

Een ontwikkeling van steeds meer vee omwille van de veralgemening van een dergelijk dieet zou zware gevolgen hebben voor de klimaatverandering. Een belangrijke verhoging van de graanproductie zal noodzakelijk zijn om het vee te voeden. Maar de conversie van natuurlijke woongebieden in verbouwde gronden veroorzaakt broeikasgassen, terwijl het vee methaan genereert. Zo ook de meststoffen gebruikt voor het verbouwen van granen. De veronderstelling van een verhoging met 70% van de voedselproductie zal derhalve het probleem van de honger, met een schatting van 290 miljoen ondervoede mensen, niet oplossen[23].

Waarom het voedingspatroon veranderen?

Tussen 35 en 40% van de granen die wereldwijd verbouwd worden, is bestemd voor de veevoeding, een cijfer dat 50% zou kunnen bereiken tegen 2050 indien de vleesconsumptie verhoogt, zoals voorzien[24]. Granen gebruiken om vee te voederen is een weinig efficiënt gebruik van calorieën. Het jaarlijkse geïnduceerde verlies vertegenwoordigt een winstderving gelijk aan de behoefte aan calorieën nodig voor 3,5 miljard mensen[25]!

Onderzoekers zijn begonnen met de analyse van het aantal bijkomende mensen die we zouden kunnen voeden indien we onze vleesconsumptie zouden verminderen. Een studie schat dat indien we onze vleesconsumptie in het Noorden zouden verminderen door haar terug te brengen tot het niveau van 2000, namelijk 37,4 kg. per persoon en per jaar, dit 400 miljoen ton graan zou vrijmaken voor menselijke consumptie, hetgeen voldoende is om de jaarlijkse caloriebehoefte van 1,2 miljard mensen te dekken die tegen 2050 aan de huidige wereldbevolking toegevoegd worden, hetzij de helft van de tegen 2050 voorziene bevolkingsstijging, namelijk van 7 naar 9,3 miljard[26].

Met de daling van onze vleesconsumptie is een wijziging in de voederwijze van het vee belangrijk om het probleem van de honger in de wereld op te lossen. Het is beter het vee op weilanden te fokken dan het met granen te voeren.

Er is ook het probleem van de verspilling: één derde van de geproduceerde voeding gaat verloren of wordt verspild, hetzij 1,3 miljard ton per jaar[27]. In Europa en Noord-Amerika wordt tussen 280 en 300 kg per persoon en per jaar verspild, terwijl dit 125 tot 165 kg in de arme landen bedraagt. In het Noorden wordt tijdens de verhandeling voeding verspild als gevolg van een gebrek aan coördinatie tussen de verschillende actoren van de voedingsketen, van akkoorden tussen landbouwers en aankoopcentrales, van drastische normen die voedingswaren met een niet-conform uitzicht naar de afval verwijzen, van een gebrek aan voorzieningen bij de kopers, van onduidelijke etikettering en van verspillend gedrag. In het Zuiden zijn de oorzaken van het verlies wezenlijk te wijten aan praktijken van verbouwing, opslag en koeling[28].

Hoe weten we of bio 9 miljard mensen zal voeden?

Onderzoekers hebben alternatieve scenario’s op punt gesteld. Franse onderzoekers hebben aangetoond dat de wereld gevoed kan worden tegen 2050 met een regime van 3000 kcal per persoon en per dag waarvan 500 kcal van dierlijke oorsprong, hetzij een vermindering voor de rijke landen en een vermeerdering voor Azië en Afrika beneden de Sahara[29]-[30]. Efficiënte beleidsvormen zouden het voedingsafval kunnen reduceren en een vermindering van 25% van de voedingsconsumptie in 2050 kunnen bewerkstellingen. Ecologische praktijken van intensifiëring maken het mogelijk om het organische materiaal te mobiliseren, parasieten terug te dringen en de weerstand aan ziekten te verbeteren door variëteiten en soorten te mengen en het wisselbouwsysteem te gebruiken.

Voor het jaar 2050 heeft een ploeg van wetenschappers in Duitsland en Frankrijk 72 verschillende scenario’s ontworpen die vier verschillende regimes, drie veesystemen, drie rendementen van culturen (intensief, middenpositie en bio) en twee niveaus van bodemgebruik bevatten. Zij hebben aangetoond dat een Westers vleesdieet de combinatie van een wijziging van het bodemgebruik, van de systemen van intensieve veeteelt en een intensief gebruik van akkerlanden zou vereisen. Voor het milieu is dit vernietigend. De biologische landbouw daarentegen kan de wereld van 9 miljard mensen in 2050 waarschijnlijk voeden met een soberder voedingspatroon en met verminderde ongelijkheden in de verdeling van voedsel teneinde ondervoeding te voorkomen[31].

Terwijl een dergelijke modellering aantoont wat technisch mogelijk is om te doen, moet men nu de politieke, sociale en economische veranderingen onderzoeken die nodig zijn om die alternatieven tegen 2050 te realiseren.

Betekent de omschakeling naar bio in de Westerse landen een vermindering van voedselproductie in Europa?

De bewijzen dat een omschakeling naar bio in de landen van het Zuiden voor hen verdienstelijk is, zijn geleverd, maar vaak denkt men dat in het Noorden een veralgemeende biolandbouw een lagere productie zou betekenen…In werkelijkheid, zouden wij op een andere wijze produceren en ons op een andere wijze voeden met voedingspatronen die moeten evolueren.

Voor Engeland dat geen groot landbouwland is, zou een volledige biolandbouw de volgende resultaten geven: de productie van rundvlees zou de nationale vraag overtreffen, voor wat betreft de consumptie van schapenvlees zou de eigen productie toereikend zijn. De rendementen in de groenteproductie blijven vergelijkbaar met de conventionele rendementen. Met de stopzetting van de intensieve teelt zou de productie van varkens en pluimvee één derde van de huidige niveaus vertegenwoordigen. Voor wat betreft de eieren, zou men drie vierde van de huidige kwantiteit produceren.

Het massale gebruik van stikstofhoudende meststoffen in Noord-Europa met alle eraan verbonden milieukosten maakt grote graanrendementen mogelijk, die een omschakeling naar bio met 30 tot 40% zou reduceren[32]-[33]. Dit kan alleszins gecompenseerd worden door het feit dat een groot deel van de granen die vandaag bestemd zijn voor het vee, direct naar de mens zou gaan, zoals wij hierboven reeds gemeld hebben. De alzo vrijgekomen grond zou dienen om iets anders te verbouwen of telen… 40% van de in het Verenigd Koninkrijk geproduceerde tarwe is inderdaad bestemd voor de kippen, het rundvee en de varkens[34].Wij kunnen eveneens rekenen op besparingen gerealiseerd door de vermindering van voedselverspilling. Aangezien 36% van slagersproducten verspild worden in het Verenigd Koninkrijk[35], zou de daling van verspilling de rendementsvermindering verbonden aan de omschakeling naar bio kunnen compenseren.

Hoe kan de voedselzekerheid binnen de context van schaarsheid van grondstoffen gegarandeerd worden?

Men weet dat de biologische landbouw zuiniger is in energie, meststoffen en water dan de conventionele landbouw. Een studie verschenen in het tijdschrift Science toont aan dat de meststoffen in stikstof, fosfaat en kalium 34 tot 51% minder hoog zijn in de biologische landbouw die 20% minder rendement geeft over 21 jaar[36]; andere studies hebben bewezen dat in omstandigheden van buitengewone droogte de biolandbouw 70 tot 90% meer zou kunnen produceren dan de conventionele landbouw[37].

Kan bio dan de wereld voeden?

Samengevat ja, zelfs indien men moet verduidelijken dat in het Zuiden een investering in biomethoden dient te gebeuren opdat kleine boeren hun locale productie verhogen, terwijl in het Noorden een wijziging in het voedingspatroon, in de veehouderij en een afname van de verspilling nodig zijn.

Isobel Tomlinson

Isobel Tomlinson promoveerde tot doctor in de aardrijkskunde aan het University College London op een verhandeling over biologisch landbouw. Zij is thans als lector in de milieugeografie verbonden aan Birkbeck University of London. Tot haar onderzoeksdomeinen behoren: voedselzekerheid, biologische landbouw, landbouwbeleid in het Verenigd Koninkrijk en beheer van boom- en plantziekten. Voor Soil Association redigeerde zij in 2012 het rapport Feeding the future: How organic farming can feed the World waarop het bovenstaande artikel grotendeels gebaseerd is.

Vertaling uit het Frans: Suzemie Devriendt en Paul Haerden

[1] UNEP-UNCTAD, (2008), Organic Agriculture and Food Security in Africa, United Nations.

[2]Presentatie van Urs Niggli voor de Europese Commissie, RTOACC, Brussel, oktober 2011.

[3] FAO/OECD (2011), Improving food systems for sustainable diets in a green economy, Expert Meeting on Greening the Economy with Agriculture, Paris, 5-7 September 2011, Working Document 4 (www.fao.org/fileadmin/user-upload/sustainability/papers/GEA-Utilization-Rev. 1-30-August.pdf)

[4] WHO (2010), Global Strategy on Diet, Physical Activity and Health (www.who.int/dietphysicalactivity/publications/facts/obesity/en)

[5] World Food Programme (2011), Frequently-asked-questions (www.wfp.org/hunger/faqs)

[6] FAO (2011), The State of Food Insecurity in the World 2011 (www.fao.org/publications/sofi/en)

[7] FAO (2011), Hunger – FAQs (www.fao.org/hunger/en)

[8] FAO (2010), Fighting Poverty and Hunger, What Role for Urban Agriculture? Policy Brief 10, Economic and Social Perspectives, August 2010 (www.fao.org/docrep/012/al377e00.pdf)

[9] UNEP-UNCTAD (2008), Organic Agriculture and Food Security in Africa, United Nations.

[10] Olivier De Schutter, 7. December 2010, Human Rights Council, Sixteenth Session, Agenda Item 3: Promotion and Protection of All Human Rights, Civil, Political, Economic, Social and Cultural Rights, Including the Right to Development.

[11] Olivier De Schutter, (2010), press release, Right to Food: ‘Agro-ecology outperforms large-scale industrial farming for global food security’

[12] European Commission, (2011), Standing Committee on Agricultural Research (SCAR), ‘Sustainable Food Consumption and Production in a Resource-constrained World’ (http://ec.europa.eu/research/agriculture/scar/pdf/scar-feg-ultimate-version.pdf)

[13] UNEP-UNCTAD (2008), Organic Agriculture and Food Security in Africa, United Nations.

[14]Olivier De Schutter, 7. December 2010, op. cit.

[15] ibidem

[16] B.D. McIntyre, H.R. Herren, J.W. Wakhungu, R.T. Watson (Eds.), (2009), Agriculture at a Crossroads: Executive Summary of the Synthesis Report, Washington, D.C.: Island Press for International Assessment of Agricultural Knowledge, Science and Technology for Development.

[17] Soil Association, spring 2012, www.agassessment.org/reports/iasstd/en/agriculture%20at%20a%20crossroadsexecutive%20summary%20the%20synthesis%20report%20(english).pdf

[18] K.A. Ebenezar, R. Tchoundjeu, R. Leakey, B. Takousting, J. Njong and I. Edang, (2011), ‘Agroforestry and multifunctional agriculture in Cameroun’, in International Journal of Agricultural Sustainability, 9 (2011) 1, p. 110-119.

[19] C. Wambugu, E. Place and F. Steven, (2011), ‘Research, Development and Scaling-up the Adoption of Fodder Shrub Innovations in East Africa’, in International Journal of Agricultural Sustainability, 9 (2011) 1, p. 100-109.

[20] J. Pretty et al., (2005), ‘Resource-conserving Agriculture Increases Yields in Developing Countries’, in Environmental Science and Technology, 40, 4, p. 1114-1119.

[21]UNEP-UNCTAD, (2008), Organic Agriculture and Food Security in Africa, United Nations

[22]A. Lopez, C. Mathers, M. Ezzati, D. Jamison and C. Murray (Eds.), (2006), Global Burden of Disease and Risk Factors, Oxford: Oxford University Press.

[23] FAO (2006), World Agriculture Towards 2030/2050.

[24] C. Nellemann, M. MacDevette, T. Manders, B. Eickhout, B. Silvius, A.G. Prins, B.P. Kaltenborn (Eds.), (2009), The Ebvironmental Food Crisis – The Environment’s Role in Averting Future Food Crises. A. UNEP Rapid Response Assessment, United Nations Environment Programme, GRID-Arendal (www.grida.no/publications/rr/foodcrisis:ebook.aspx).

[25] Ibidem

[26] UNO Press Release, 3 September 2011, ‘World Population to Reach 10 billion by 2100 if Fertility in all Countries Converges to Replacement Level’ (http://esa.un.org/unpd/wpp/otherinformation/press-release-wpp2010.pdf)

[27] J. Gustavsson, C. Cederberg, U. Sonesson, R. Otterdijk and A.Meybecb, (2011), Global Food Lossesand Food Waster Extent, causes and prevention, FAO, 2011.

[28] Ibidem

[29] S. Paillard, S. Treyer et B. Dorin (Coordinateurs), (2010), Agrimonde. Scénarios et défis pour nourrir le monde en 2050, Paris : Editions Quae, (www.international.inra.fr/the-institute/foresight/agrimonde).

[30] T. Ronzon, S. Treyer, B. Dorin, P. Caron, P. Chemineau, H. Guyomard, (2011), ‘Feeding the World in 2050. Key Findings and Hopes for Policy Making and Agricultural Research from the Agrimonde Foresight Project’, in Food Ethics, Autumn 2011, Volume 6, Issue 3 (www.foodethicscouncil.org).

[31] K. Erb et alii, (2009), ‘Eating the Planet: Feeding and Fueling the World Sustainably, Fairly and Humanly – A Scoping Study’ Social Ecology Working Paper 116, Vienna: Foe and CIWE.

[32] P. Jones and R. Crane, (2009), England and Wales under Organic Agriculture: How Much Food Could Be Produced?, Centre for Agricultural Strategy, Reading University, Report 18, May 2009.

[33] N. Lampkin et alii, (2011), Organic Farm Management Handbook.

[34] Living Countryside, (2011), ‘Wheat – Farming and Production’ (www.ukagriculture.com/crops/wheat.cfm)

[35] WRAP, (2011), Final report: Household Food and Drink Waste in the UK (www.wrap.org.uk/downloads/household-food-anddrink-wast-in-the-uk-2011.adca11be.8048.pdf)

[36] P. Mader et alii, (2002), ‘Soil Fertility and Biodiversity in Organic Farming’, in Science, 296, p.1694-1697.

[37] T. Gomiero et alii, (2011), ‘Environmental Impact of Different Agricultural Management Practices: Conventional vs. Organic Agriculture’, in Critical Reviews in Plant Science, vol. 30, no. 1-2.