Eind januari van dit jaar werd het Nucleair Verbodsverdrag van de Verenigde Naties (VN) van kracht. Toen in 2020 Honduras als vijftigste land het ‘UN Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons’ (TPNW) ratificeerde werd dit mogelijk. Het verdrag is het eerste multilateraal akkoord dat kernwapens volledig verbiedt. De gewone pers leek dit eerder te beschouwen als een ‘fait divers’, terwijl er veel redenen tot ongerustheid zijn. In deze rubriek vind je een artikel waarin dieper ingegaan wordt op deze bezorgdheid en de positie van België en het tweede artikel heeft aandacht voor de ecologische gevolgen van een beperkte inzet van tactische kernwapens.

Aandacht, is niets te vroeg stellen beide auteurs. De wijzers van de Doomsday Clock  – het instrument dat de kans op een nucleaire dreiging, een klimaatramp of ongewenste impact van andere disruptieve technologieën weergeeft bijhoudt – zijn ondertussen op 100 seconden van middernacht genaderd.

Kan het Nucleair Verbodsverdrag de Doemdagklok terugdraaien?

Het Nucleair Verbodsverdrag werd in 2017 door 122 landen onderhandeld en gestemd, 50 onder hen hebben het ondertussen geratificeerd, het quotum om het verdrag in werking te laten treden. Verwacht wordt dat de landen die ondertekenden maar nog niet ratificeerden dat in de nabije toekomst wel gaan doen. Dit verdrag is de eerste juridisch bindende internationale overeenkomst en het verbiedt gebruik, dreigen met gebruik, ontwikkeling, testen en aanmaak, verwerving, bezit, opslag en transfer van kernwapens in de landen die het verdrag ratificeerden. Eveneens kan het gebruikt worden als een hulpmiddel voor bijstand aan slachtoffers van het testen en gebruiken van kernwapens.

Het Verbodsverdrag is het eerste instrument dat effectief kernwapentesten verbiedt, aangezien het Algemeen Teststopverdrag nog steeds niet van kracht is, omdat de VS en China het weigeren te ratificeren. Het verdrag beoogt een substantiële bedreiging voor onze planeet juridisch uit de weg te ruimen: het gebruik van kernwapens in oorlogstijden met een humanitaire en ecologische catastrofe tot gevolg.

De inwerkingtreding betekent dat het Verbodsverdrag geïmplementeerd moet worden door de verdragspartijen, en ook zij die het ondertekenden moeten het respecteren. Het zal ook een impact hebben op landen die het verdrag nog niet tekenden. Het Verbodsverdrag erkent het belang van het Non-Proliferatie Verdrag (NPV), dat beoogt het aantal kernwapens en de verspreiding ervan te verminderen en dat expliciet stelt dat er stappen moeten worden gezet naar een totale nucleaire ontwapening. Omdat er tot hiertoe veel te weinig werd gerealiseerd, kwam het Verbodsverdrag tot stand.

De bezorgdheid om de effectiviteit van het Verbodsverdrag is terecht, daar de negen kernwapenstaten (VS, Rusland, China, Frankrijk, het VK, Israël, India, Pakistan en Noord-Korea) tot hiertoe het NPV schenden en het Verbodsverdrag niet ondertekenden.

Ook de regeringen van België, Nederland en Duitsland – gastlanden voor Amerikaanse kernwapens – uiten veel kritiek op het Verbodsverdrag, zoals ook de NAVO in december deed. Het verdrag wordt weggezet als van zuiver symbolisch belang. Hoewel deze regeringen zeggen dat ze voorstander zijn van een wereld zonder kernwapens, ondertekenden ze het Verbodsverdrag niet. België weigerde in 2017 nog deel te nemen aan de onderhandelingen. Nu zien we wel een voorzichtige opening.

In het huidige regeerakkoord staat namelijk : “Voor België blijft het Non-Proliferatieverdrag (NPV) de hoeksteen van het mondiale nucleaire non-proliferatie regime. Zonder afbreuk te doen aan onze engagementen en verplichtingen binnen NAVO, zal België zich actief blijven inzetten voor nucleaire ontwapening en non-proliferatie op mondiaal niveau. België zal een proactieve rol spelen in de NPV-Toetsingsconferentie in 2021 en samen met de Europese NAVO bondgenoten nagaan hoe het multilaterale non-proliferatie kader te versterken en hoe het VN Verdrag op het Verbod op Nucleaire Wapens een nieuwe impuls kan geven aan multilaterale nucleaire ontwapening.” De bevolking in deze landen is met grote meerderheid voorstander van kernontwapening, volgens de meest recente peiling in België (december 2020), wil 77% van de bevolking dat België het Verbodsverdrag ondertekent. Eveneens hebben 395 burgemeesters zich geregistreerd als Burgemeester voor Vrede, een netwerk van steden van over heel de wereld dat pleit voor nucleaire ontwapening.

Toch stemde België op 8 december 2020 in de VN tegen een resolutie die het Verdrag inzake het Verbod op Kernwapens verwelkomt en landen aanspoort om toe te treden. Consequenter zou zijn dat België, en ook Nederland en Duitsland, zouden herkennen dat het Verbodsverdrag net de concrete uitwerking is van art. VI van het NPV, dat ze stappen zouden zetten om op een positieve manier te communiceren over het Verbodsverdrag, en dat ze als waarnemer zouden deelnemen aan de vergaderingen, met als doel uiteindelijk lid te worden.

De tactische kernwapens in deze landen worden geacht gebruikt te worden door Belgische, Nederlandse en Duitse piloten met hun eigen straaljagers. In deze drie landen werden parlementaire resoluties goedgekeurd om werk te maken van hun verwijdering. Het Verbodsverdrag verbiedt expliciet het stationeren van kernwapens op andermans grondgebied. Deze regeringen zouden kunnen samenwerken om zo snel aan te dringen bij de VS op de verwijdering van die kernwapens en dus een einde te maken aan de potentiële betrokkenheid van onze burgers in een kernoorlog.

De NAVO-bondgenoten kunnen kernwapens niet meer accepteren als legitiem. Onder het Verbodsverdrag is het stationeren van kernwapens in andere landen onwettelijk. Duurzame veiligheid kan trouwens niet gegarandeerd worden door middel van inhumane wapens waarvan het gebruik verschrikkelijke gevolgen heeft.

België toonde in het verleden sterk moreel en politiek leiderschap bij het verbieden van antipersoonsmijnen en clustermunitie, en kan en moet ook consequent zijn over kernwapens. Eveneens moet ons land afstand doen van de kernwapens in Kleine Brogel, van de nucleaire capaciteit van de nieuwe gevechtsvliegtuigen en van de gedateerde nucleaire afschrikkingsdoctrine. Door niet langer deel te nemen aan de nucleaire opdrachten in NAVO-verband zal ons land in regel zijn met het NPV dat de directe en indirecte controle over kernwapens door niet-kernwapenstaten verbiedt. De terugtrekking van de kernwapens uit België, Nederland en Duitsland zal het ook gemakkelijker maken om een NAVO ‘no first use’ (niet als eerste kernwapens gebruiken tegen een vijand) politiek aan te kondigen.

Verder hebben pensioenfondsen (waaronder het overheidsfonds in Nederland) en banken (zoals KBC en Deutsche Bank) reeds beslist om geen bedrijven meer te financieren die betrokken zijn in de productie van kernwapens. Ook de partners van het World Economisch Forum in Davos noemden dit jaar nog massavernietigingswapens als een van de dreigingen voor de mensheid in de nabije toekomst.

Lieve De Kinder (volgt Aardewerk en actief in vrede-Leuven)

Kernwapens een vergeten klimaatprobleem

Dat er eindelijk een wereldwijd verbod is op kernwapens danken we aan de jarenlange inzet van de International Campaign to Abolish Nuclear Weapons (ICAN). ICAN werd daarvoor bedacht met de Vredesnobelprijs 2017. Ieder weldenkend mens zal dit verbod allicht toejuichen, al is de weg naar een volledig kernwapenvrije wereld nog lang. De blinde vernietigingskracht van deze wapens is trouwens enorm toegenomen sinds de eerste atoombom goed 75 jaar geleden boven Hiroshima tot ontploffing werd gebracht.

Nucleaire winter

Volgens de Scientists for Global Responsibility, een Britse organisatie die wil dat wetenschap vooral zou bijdragen aan vrede, sociale rechtvaardigheid en duurzaamheid, zullen de door een kernaanval veroorzaakte megabranden gedurende minstens zeven tot tien jaar wereldwijd zware ontwrichtingen van het weer veroorzaken. Stedelijke en industriële doelwitten bevatten immers veel brandbaar materiaal, zoals asfalt, kunststoffen en fossiele brandstoffenvoorraden. Een of meerdere nucleaire vuurballen zouden enorme hoeveelheden roetdeeltjes afkomstig van brandende steden tot hoog in de stratosfeer stuwen. Op een hoogte van 10.000 meter en meer zouden deze partikels het inkomende zonlicht grotendeels reflecteren en een wereldwijde afkoeling van de gemiddelde temperatuur veroorzaken.

Zo’n ‘nucleaire winter’ zou ernstige impact op de landbouw hebben: kortere groeiseizoenen, verandering in neerslagpatronen en zelfs mondiale ontregeling van regionale weersystemen, zoals de moessonregens in Zuid-Azië. Dit alles zou tot ernstige voedseltekorten leiden, gezien de huidige voedselreserves volgens de FAO minder dan honderd dagen overbruggen. Tot twee miljard mensen riskeren te verhongeren, zo berekenden de International Physicians for the Prevention of War.

De humanitaire gevolgen van een kernoorlog reiken dus veel verder in de tijd dan de eerste ogenblikken van een nucleaire ontploffing met zijn zeer destructieve luchtverplaatsing, branden en radioactieve fall-out. Deze vaststelling bracht sommigen ertoe om het concept van winter-safe deterrence’ te introduceren. Wat erop zou neerkomen dat nucleaire afschrikking pas echt kan werken als er wereldwijd niet meer dan 50 Hiroshimabommen inzetbaar zouden zijn. Momenteel echter overschrijdt de nucleaire slagkracht van elk van de negen kernwapenmachten, misschien met uitzondering van Noord-Korea, deze ‘beperkte’ vernietigingskracht.

Vuurstormwolken

Het gebruik van kernwapens zou bovendien een aanzienlijke impact hebben op de ozonlaag in diezelfde stratosfeer. De voorbije jaren zijn we door de intense bosbranden in Australië, Canada en de Amerikaanse westkust vertrouwd geraakt met een nieuw soort wolkentype, de pyrocumulonimbus. We leerden dat deze door felle bosbranden ontstane vuurstormwolk een draaikolk is van zeer hete rook die tot duizend kilometer in doorsnede kan aangroeien. Zo’n vuurstormwolk brengt rookdeeltjes tot hoog in de atmosfeer, waar ze gedurende twee tot drie maanden rond de wereld circuleren. Chemische reacties in zo’n pyrocumulonimbus veroorzaken een soort mini-ozongat met een daling tot 100 Dobson-eenheden in de centrale zone ervan, een weliswaar tijdelijke daling van ruim 30 procent van de totale hoeveelheid stratosferisch ozon.

Op oudejaarsavond van 2019 was de impact van zo’n vuurstormwolk in Australië vergelijkbaar met die van een gemiddeld grote vulkaanuitbarsting. Rond die jaarwisseling zijn daar 5,5 miljoen hectare bos in de as gelegd, bijna twee keer de oppervlakte van ons land

Link tussen kernwapenverbod en klimaat?

Het verbod op kernwapens zou hierdoor een prominentere rol kunnen spelen in het klimaatdebat. In dat debat zien velen nog steeds een rol weggelegd voor kernenergie omwille van zijn koolstofvrije stroomproductie. Zelden echter wordt de link gelegd naar opgewerkt uranium dat nodig is als brandstof voor de reactoren, maar evenzeer voor de productie van kernwapens.

Een verbod op kernwapens kan ook beter gecontroleerd worden als er nog nauwelijks uranium wordt opgewerkt. Bovendien zorgt de veilige opslag van hoogradioactief kernafval nog steeds voor hoofdbrekens bij ingenieurs en straks peperdure rekeningen voor de burgers.

Toeval of niet, de volgende (uitgestelde) klimaattop zou in november in de Schotse stad Glasgow plaatsvinden. Slechts een paar honderd kilometer verderop hebben de Britse kernwapens hun thuisbasis in het kustplaatsje Faslane. Allicht kan dat helpen om ook de link tussen klimaat, kernenergie en kernwapens onder de aandacht te brengen?

Chris Dutry | Schrijver

Voorlopig lijkt de kernwapenwedloop niet ten einde. De modernisering van kernwapens wordt verder ontwikkeld, met zowel ‘low yield’ kernwapentypes, medium, high en very high yield . Bij de inzet van kernwapens, zelfs in beperkte mate is het vrijkomen van radioactieve straling onvermijdelijk met onvermijdelijke negatieve gevolgen voor de gezondheid en het milieu.

Dit deel van het artikel werd met goedkeuring van PALA overgenomen uit hun nieuwsbrief van maart 2021. Het volledige artikel https://pala.be/nl/artikel/kernwapens-een-vergeten-klimaatprobleem.

Bronnen

• ‘UK’ nuclear weapons: a catastrophe in the making?’, Scientists for Global Responsibility, 2016
• Firestorm. How wildfire will shape our future, Edward Struzik, Island Press, 2017
• ‘Australië toont de aarde die 2 graden warmer is, Dominique Minten, De Standaard, 3 Januari 2020
• Do tactical nukes break international law?, Jaroslav Krasny, Bulletin of the Atomic Scientists, 3/12, 2020-Reviewing the horrid global 2020 wildfire season, Jeff Masters, Yale Climate Connections, January 4, 2021