Klimaatverandering valt niet langer te ontkennen: een serie orkanen van uitzonderlijke sterkte in de Caraïben en de VS, aanhoudende droogte in grote delen van Centraal en Oost-Afrika en extremere winters en zomers in Europa. Dit zijn slechts enkele van de recente berichten die van een veranderend klimaat getuigen. Wat tot voor kort voor velen een abstract concept was dat zich enkel in internationale conferenties ophield, beïnvloedt nu het leven en de bestaansmiddelen van een groot deel van de wereldbevolking.

Een extremer klimaat, hoewel een globale realiteit, wordt niet door iedereen even hard gevoeld: de gevolgen van orkaan Maria die Puerto Rico met een humanitaire crisis opscheepte – met tientallen doden en meer dan 3,5 miljoen bewoners zonder toegang tot drinkwater, medische verzorging of elektriciteit – staan in schril contrast met de relatief beperkte impact in de VS en met de snellere hulpverlening die de bewoners van Californië en Texas ontvingen. Een extreem fenomeen als aanhoudende droogte leidt in de Hoorn van Afrika tot een humanitaire crisis en wordt daarentegen in meer ontwikkelde landen die met droogte kampen (zoals Australië dat tussen 2006 en 2010 haast geen regenval ontving) efficiënt aangepakt d.m.v. hulpverlening en economische ontwikkeling.
Met andere woorden: het globale Zuiden heeft het disproportioneel zwaarder te verduren wanneer het door extreme weersfenomenen wordt getroffen. Zowel plotse, directe klimaatfenomenen (rampen als orkanen of overstromingen), als indirecte fenomenen die zich over een langere periode ontwikkelen (droogte of verwoestijning) dragen bij aan instabiliteit in het globale Zuiden in de vorm van voedseltekorten, extreme urbanisatie, politieke spanningen; steeds meer leiden ze ook tot migratie. Klimaatverandering drijft en stimuleert migratie: in combinatie met andere factoren dwingt het families en individuen om te migreren, in eigen land of over de landsgrenzen heen.
Lien Vandamme, verantwoordelijke klimaat bij 11.11.11., beschrijft de invloed van het klimaat op migratiepatronen als “een van de vele factoren die bijdragen aan onzekere of bedreigende levensomstandigheden, en die mensen dwingen om te migreren of te vluchten.”

Klimaat als een threat multiplier

Jaarlijks worden meer dan 22,5 miljoen mensen gedwongen hun woonplaats te verlaten wegens natuurrampen (directe fenomenen).[1] Het aantal mensen dat wordt gedwongen – of ervoor kiest – om te migreren vanwege de indirecte gevolgen van klimaatverandering wordt veel hoger geschat. In het tweede geval is het echter zeer moeilijk om te spreken over klimaatmigranten of klimaatvluchtelingen.

Verliet een vluchteling uit Tsjaad zijn thuis omwille van de aanhoudende droogte en verwoestijning in het land of omwille van de politieke terreur die Boko Haram er zaait? Vraagt iemand uit Eritrea in België asiel aan omwille van de aanhoudende voedseltekorten, de politieke instabiliteit in het land, of om zijn/haar economische realiteit te verbeteren? Het antwoord is meestal een combinatie van meerdere factoren, waarbij het klimaat meestal niet de enige oorzaak voor migratie is, maar olie op het vuur gooit.
Klimaatverandering treedt in de meeste gevallen dus op als een zogenaamde threat multiplier: het draagt bij aan economische en politieke instabiliteit en is een van de factoren die mensen dwingen om te migreren. De oorzaak-gevolgrelatie tussen het klimaat en migratie is echter nooit eenduidig.

Syrië, Tsjaad en de klimaatvluchteling

Een van de meest controversiële voorbeelden van klimaatverandering en migratie is ongetwijfeld het geval Syrië. In 2007 brak in het oosten van het land een 3-jarige droogte uit, de meest extreme droogte tot dusver waargenomen in de regio. De waterschaarste, falende oogsten en het hoge dodental bij vee dwong meer dan anderhalf miljoen mensen uit te regio om te migreren van het platteland naar de stad. De gevolgen van deze nationale klimaatmigratie waren extreme urbanisatie, spanningen tussen etnische groepen en rijzende voedselprijzen. De politieke instabiliteit die deze ontwikkelingen met zich meebrachten, droegen bij aan de Arabische Lente in Syrië en de gruwelijke burgeroorlog die erop volgde.

Een ander voorbeeld van de invloed die klimaatverandering heeft op politieke instabiliteit en migratie is dat van het Tsjaadmeer. Het meer, van vitaal belang voor de watervoorziening van zowel Kameroen, Tsjaad, Niger en Nigeria, slonk sinds 1963 met meer dan 90%. De ecologische catastrofe leidde tot waterschaarste in de hele regio. De bevolking leeft in een permanente humanitaire crisis, en de opkomst van Boko Haram in 2015 bracht de genadeslag toe aan een reeds verzwakte bevolking. Reeds 3,5 miljoen mensen sloegen op de vlucht.

Klimaatverandering is een doorslaggevende factor voor zowel de oorlog in Syrië als de exodus in Tsjaad. Vluchtelingen uit deze regio definiëren als klimaatvluchtelingen is echter niet mogelijk aangezien het relatieve aandeel van het milieu als oorzaak – tegenover politieke factoren – niet eenduidig is. Bovendien wordt de term klimaatvluchteling juridisch niet erkend. Momenteel bestaat er nog geen enkele regulering op financieel, legaal of beleidsvlak voor klimaatmigranten of -vluchtelingen.

François Gemenne, professor aan de universiteit Sciences Po in Parijs en een expert op het vlak van klimaatmigratie, verklaart dat “men als vluchteling enkel beroep kan doen op de Conventie van Geneve, en deze vermeldt enkel politieke redenen als basis voor bescherming in een ander land. Natuurrampen of klimaatverandering worden niet erkend als redenen voor een asielaanvraag in de Conventie, en de Conventie aanpassen is simpelweg te moeilijk.”

Desalniettemin is het klimaat, en meer algemeen het milieu, vaker en vaker de hoofdreden voor emigratie. Dit zal enkel toenemen in de toekomst. Er is dus hoogdringend nood aan een beter begrip en een legislatief netwerk om om te gaan met mensen op de vlucht voor het klimaat.

Enkel met duidelijk onderzoek, internationale samenwerking en een meer evenwichtige publieke discussie kan de rol die een veranderend klimaat op geopolitiek vlak speelt begrepen worden en kunnen de stereotypen omtrent migratie en vluchtelingen doorbroken worden.

Arthur Wyns

Bron: Aktief (ledenblad Masereelfonds), jrg 5, 2017

Een veranderend klimaat leidt steeds vaker en steeds meer tot rampen en ontberingen. Dit is des te meer het geval in het Globale Zuiden, waar droogtes, voedseltekorten, stormen en moessonregens het moeilijk, haast onmogelijk maken om te overleven. Migratie en vlucht vormen dikwijls een laatste uitweg. In samenwerking met diverse partners werkt het Masereelfonds een informerend en sensibiliserend project uit over klimaatvluchtelingen vanuit een mede-menselijk perspectief.

[1] Dit cijfer is een schatting van het International Displacement Monitoring Center voor het jaar 2015. Het aantal personen dat werd gedwongen om te migreren in 2016 en 2017 is hoogstwaarschijnlijk nog veel hoger.